پرچم سوریه
پرچم سوریه (عربی: علم سوريا) یکی از پرچم‌های حامل بیشترین بار تاریخی و سیاسی در جهان عرب است. این پرچم نه تنها نماینده دولت فعلی، بلکه نماد آرمان‌های ملی‌گرایانه، اتحاد عربی (پان‌عربیسم)، و تاریخ پرفراز و نشیب این کشور است. درک پرچم سوریه مستلزم بررسی دقیق رنگ‌ها، نمادها، و سیر تحولات آن در طول یک قرن گذشته است که مستقیماً با تغییر رژیم‌ها و ایدئولوژی‌های حاکم بر دمشق گره خورده است.
بخش اول: ساختار و نمادشناسی رنگ‌های پرچم رسمی کنونی (دو ستاره)
پرچم رسمی سوریه که از سال ۱۹۸۰ مورد استفاده قرار گرفته است، از سه نوار افقی مساوی تشکیل شده است که از بالا به پایین به ترتیب قرمز، سفید و سیاه هستند. در مرکز نوار سفید، دو ستاره سبز پنج‌پر قرار دارند. این ترکیب رنگی، معروف به “رنگ‌های پان‌عربیسم”، ریشه در انقلاب عرب سال ۱۹۱۶ علیه امپراتوری عثمانی دارد.
۱.۱. رنگ‌های پان‌عربیسم (قرمز، سفید، سیاه)
این سه رنگ، که اساس پرچم‌های بسیاری از کشورهای عربی (مانند مصر، عراق، یمن و اردن) را تشکیل می‌دهند، مستقیماً از پرچم مورد استفاده توسط شریف حسین بن علی، هاشمی مکه، الهام گرفته‌اند. این رنگ‌ها ریشه در پرچم “جنبش عربی بزرگ” دارند که هدف آن ایجاد یک دولت واحد عربی از طریق طرد سلطه عثمانی بود. هر رنگ نمایانگر یک دوره یا یک سلسله مهم در تاریخ اسلام و اعراب است:
- نوار سیاه (بالاترین نوار): این رنگ نماد دوران خلافت عباسیان است که در بغداد مرکزیت داشتند. خلافت عباسی (۷۵۰ تا ۱۲۵۸ میلادی) نقطه اوج قدرت سیاسی و فرهنگی اعراب در عصر طلایی اسلام محسوب می‌شد. از این رو، رنگ سیاه نماد این عظمت تاریخی و دوران نفوذ اولیه اعراب بر منطقه است. در تفاسیر سیاسی‌تر، به ویژه در متن تحولات اخیر، سیاه اغلب به عنوان نماد دوران ستم و تاریکی، به ویژه دوران استعمار و سلطه عثمانی بر سرزمین‌های عربی، تلقی می‌شود. این تفسیر، تلاشی برای مشروعیت‌بخشی به رهایی از سلطه خارجی است.
- نوار سفید (نوار میانی): رنگ سفید نماد خلافت امویان است. بنی‌امیه که حکومت خود را در سال ۶۶۱ میلادی برقرار کردند، مرکز حکومت خود را در دمشق (سوریه کنونی) قرار دادند. از آنجا که دمشق پایتخت امپراتوری گسترده‌ای بود که از شبه‌جزیره ایبری تا آسیای مرکزی امتداد داشت، این رنگ ارتباطی عمیق با هویت تاریخی سوریه به عنوان قلب تمدن عربی اولیه و اولین مرکز قدرت متمرکز عربی دارد. همچنین، در تفسیر عمومی، سفید نماد صلح، پاکی، آینده‌ای درخشان و شفافیت در حکومت است.
- نوار سیاه (پایین‌ترین نوار): این نوار اغلب با سلسله فاطمیان (شیعیان اسماعیلی) مرتبط دانسته می‌شود که از قرن دهم تا دوازدهم میلادی بر مصر حکومت کردند. در زمینه وحدت عربی که هدف مشترک بسیاری از جنبش‌های ملی بود، استفاده از این رنگ تلاشی برای در بر گرفتن تمام فرق و مذاهب تاریخی منطقه، از جمله فرق شیعه، در چارچوب یک هویت واحد عربی است. این اقدام، اگرچه در پرچم‌های بعدی گاهی نادیده گرفته شد، اما در ساختار اولیه پان‌عربیسم به معنای شمول همه بازیگران اصلی تاریخی بود.
۱.۲. ستاره‌های سبز (نماد وحدت ناکام)
در مرکز نوار سفید، دو ستاره سبز پنج‌پر قرار دارند که اهمیت نمادین ویژه‌ای دارند و مستقیماً به یک اتحاد سیاسی مهم اشاره می‌کنند:
- رنگ سبز: سبز رنگی است که به طور سنتی در فرهنگ اسلامی جایگاهی منحصر به فرد دارد. این رنگ به طور گسترده‌ای با اسلام، به ویژه با خاندان پیامبر (اهل بیت) مرتبط است. در پرچم سوریه، این رنگ بر هویت اسلامی اکثریت جمعیت تأکید دارد، اگرچه هدف کلی پرچم، یعنی پان‌عربیسم، فراگیرتر از هویت مذهبی است.
- دو ستاره: این دو ستاره مستقیماً به دوره کوتاه اما بسیار تأثیرگذار جمهوری متحده عربی (UAR) اشاره دارند که در سال‌های ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۱ سوریه را با مصر تحت رهبری جمال عبدالناصر متحد کرد. هر ستاره نماد یکی از این دو کشور مؤسس بود:
- ستاره اول: سوریه
- ستاره دوم: مصر
بازگشت حافظ اسد به این پرچم در سال ۱۹۸۰ (از پرچم سه ستاره بعثی) عملاً یک چرخش استراتژیک بود. این اقدام، ضمن حفظ نمادهای پان‌عربیسم، بر ادامه آرمان وحدت عربی تأکید کرد، هرچند که اتحاد واقعی با مصر به پایان رسیده بود و پرچم نشان‌دهنده یک اتحاد نظری بود که دیگر برقرار نبود.
بخش دوم: سیر تحولات تاریخی و پرچم‌های مختلف
تاریخ پرچم سوریه بسیار آشفته و پرنوسان بوده است و هر تغییر مستقیماً به کودتا، تغییر رژیم، یا اتحادهای منطقه‌ای مربوط می‌شود. هیچ پرچمی در تاریخ معاصر سوریه نتوانسته است برای دهه‌ها ثبات ایدئولوژیک خود را حفظ کند.
۲.۱. پرچم استقلال اولیه (۱۹۱۸-۱۹۲۰)
پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول و با حمایت نیروهای عربی تحت رهبری فیصل اول (که بعداً پادشاه عراق شد)، دولت عربی دمشق تأسیس شد. پرچمی که در آن زمان برافراشته شد، اساس پرچم امروزی اپوزیسیون شد و آرمان‌های ملی‌گرایانه آن دوران را در خود جای داد:
- ساختار: سه نوار افقی به ترتیب سبز (بالا)، سفید (وسط) و سیاه (پایین)، با سه ستاره قرمز پنج‌پر در نوار سفید.
- نمادگرایی: این پرچم برگرفته از پرچم مورد استفاده توسط شریف حسین بود، اما با تغییر رنگ‌ها و ستاره‌ها برای انطباق با مناطق تحت کنترل در سوریه. در این تفسیر اولیه، سه ستاره نماد سه منطقه اصلی سوریه در آن زمان (مانند دمشق، حلب، و ایالت‌های شرقی) بودند. رنگ‌های سبز، سفید و سیاه همچنان وفادار به میراث پان‌عربیسم بودند. ستاره‌های قرمز برگرفته از پرچم پادشاهی حجاز بودند و تأکیدی بر پیوند با خاندان هاشمی داشتند.
۲.۲. دوران قیمومیت فرانسه (۱۹۲۰-۱۹۴۳)
با پیمان سایکس-پیکو و سپس قیمومیت رسمی جامعه ملل تحت اداره فرانسه، این کشور هویت خود را از دست داد. پرچم استقلال ۱۹۱۸ به عنوان نماد شورش و ملی‌گرایی ممنوع شد و فرانسوی‌ها پرچمی را تحمیل کردند که نماد سلطه خارجی و تقسیم‌بندی منطقه بود:
- ساختار: سه نوار افقی (از بالا به پایین) آبی، سفید، سیاه، با پرچم فرانسه در گوشه (کانتون).
- نمادگرایی: رنگ آبی مستقیماً نماد فرانسه بود. این پرچم تلاشی آشکار برای نادیده گرفتن میراث پان‌عربیسم و تثبیت ساختار جدید سیاسی تحت حمایت قدرت‌های اروپایی بود. این دوره شاهد تداوم مبارزات استقلال‌طلبانه بود که در پس‌زمینه آن، پرچم اصلی ۱۹۱۸ همچنان در قلب مبارزان باقی ماند.
۲.۳. بازگشت به استقلال و اتحاد با مصر (۱۹۴۳-۱۹۶۳)
با افزایش فشار ملی برای استقلال کامل، دولت موقت سوریه در سال ۱۹۴۳ پرچم استقلال ۱۹۱۸ (سبز، سفید، سیاه با سه ستاره قرمز) را دوباره به عنوان پرچم رسمی پذیرفت. این پرچم تا پایان دوره استقلال اولیه به کار رفت.
هنگامی که سوریه در سال ۱۹۵۸ با مصر متحد شد و جمهوری متحده عربی (UAR) را تشکیل داد، یک پرچم واحد برای حفظ نماد وحدت ایجاد شد:
- ساختار UAR (۱۹۵۸-۱۹۶۱): سه نوار افقی قرمز، سفید، سیاه (مانند پرچم کنونی)، با دو ستاره سبز در نوار سفید. این ساختار به سرعت به منبع الهام پرچم کنونی تبدیل شد.
با جدایی سوریه در سال ۱۹۶۱ و انحلال UAR، پرچم دو ستاره سبز به سرعت بازگشت، زیرا بسیاری از عناصر دولت به دنبال حفظ پیوندهای نظری با مصر و آرمان وحدت عربی بودند.
۲.۴. دوران ایدئولوژی بعثی (۱۹۶۳-۱۹۸۰)
کودتای ۱۹۶۳ که حزب سوسیالیست بعث عرب را به قدرت رساند (و با فاصله کوتاهی به حکومت حافظ اسد انجامید)، پرچم را یک بار دیگر تغییر داد. این تغییر، بیانگر تعهد قاطع حزب بعث به ایدئولوژی سوسیالیستی و ملی‌گرایانه خود بود:
- ساختار: نوارهای قرمز، سفید، سیاه (رنگ‌های پان‌عربیسم)، با سه ستاره سبز در نوار سفید.
- نمادگرایی بعثی: سه ستاره این بار نماد سه اصل اساسی و غیرقابل مذاکره حزب بعث بودند: وحدت، آزادی، سوسیالیسم. این پرچم به مدت ۱۷ سال پرچم رسمی دولت سوریه باقی ماند و نماد دوران شکوفایی قدرت حزب بعث بود.
۲.۵. تثبیت پرچم کنونی (از ۱۹۸۰)
در سال ۱۹۸۰، حافظ اسد رئیس‌جمهور وقت، در چارچوب بهبود روابط با متحدان منطقه‌ای و بین‌المللی، به ویژه پس از امضای پیمان دوستی با اتحاد جماهیر شوروی، پرچم سه‌ستاره بعثی را لغو کرد و مجدداً به پرچم دو ستاره سبز بازگشت. این اقدام نمادی از دو چیز بود:
- تأکید بر اتحاد نظری با مصر: حتی اگر اتحاد عملی با مصر (که در آن زمان تحت رهبری انور سادات بود) به دلیل پیمان کمپ دیوید به سردی گراییده بود، بازگشت به پرچم دو ستاره نشان داد که آرمان وحدت عربی همچنان یک هدف ملی است.
- فاصله گرفتن از نمادهای حزبی: با کاهش اهمیت جنبه‌های سوسیالیستی آشکار در سیاست خارجی اسد، حذف ستاره سوم به معنای نمایش رویکردی ملی‌گرایانه‌تر و گسترده‌تر نسبت به کل جهان عرب بود، نه صرفاً ایدئولوژی یک حزب واحد.
بخش سوم: پرچم اپوزیسیون و معنای دوگانگی پرچم
از زمان آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱، تضاد عمیقی در نمادگرایی ملی ایجاد شده است که منجر به استفاده همزمان از دو پرچم رقیب شده است.
۳.۱. پرچم استقلال (سه ستاره قرمز) به عنوان نماد مقاومت
گروه‌های مختلف اپوزیسیون، از شورای ملی سوریه گرفته تا نیروهای دموکراتیک سوریه (در مقاطع مختلف)، پرچم استقلال ۱۹۱۸ (سبز، سفید، سیاه با سه ستاره قرمز) را به عنوان پرچم مشروع سوریه پذیرفتند.
- نمادگرایی سیاسی: این انتخاب یک موضع‌گیری سیاسی آشکار علیه حکومت بشار اسد است. اپوزیسیون این پرچم را نماینده سوریه پیش از کودتای ۱۹۶۳ و تثبیت حزب بعث می‌داند؛ نمادی از دموکراسی اصیل و بازگشت به اصول اولیه استقلال و وحدت عربی (نه وحدت زیر سلطه یک حزب واحد). سه ستاره قرمز برای آن‌ها نماد سه منطقه اصلی یا سه شعار آزادی، عدالت و دموکراسی است. این پرچم در خارج از مناطق تحت کنترل دولت، به ویژه در اردوگاه‌های پناهندگان و در سازمان ملل (توسط اپوزیسیون)، به عنوان پرچم “سوریه آینده” استفاده می‌شود.
۳.۲. تقابل نمادین و وضعیت کنونی
امروزه، در سطح بین‌المللی و در نهادهای رسمی جهانی، پرچم دو ستاره سبز (رژیم اسد) همچنان به عنوان پرچم رسمی سوریه پذیرفته شده است، زیرا دولت دمشق همچنان قدرت اجرایی کشور را در اختیار دارد.
با این حال، در مناطقی که تحت کنترل نیروهای مخالف دولت هستند، پرچم سه ستاره قرمز برافراشته می‌شود. این دوگانگی نمادین نشان‌دهنده یک شکاف هویتی است که در ساختار سیاسی سوریه ریشه دوانده است. هر طرف پرچمی را انتخاب کرده که نمایانگر بهترین تفسیر خود از تاریخ، مشروعیت و آرمان‌های ملی است: یک طرف وفادار به “وحدت حزبی-ملی” (دو ستاره سبز)، و طرف دیگر وفادار به “آزادی و استقلال اولیه” (سه ستاره قرمز).
بخش چهارم: تحلیل تطبیقی و نهایی‌سازی نماد
پرچم سوریه در هر دو شکل خود، داستانی از جنبش‌های پان‌عربیسم، مداخلات خارجی، کودتاهای مکرر و جدایی‌های دردناک را در خود جای داده است. تحلیل نهایی این پرچم‌ها نشان می‌دهد که سوریه هرگز نتوانسته است به یک هویت بصری واحد دست یابد که توسط همه گروه‌های سیاسی پذیرفته شود.
۴.۱. تضاد در ستاره‌ها: دوگانگی ایدئولوژی
تفاوت اصلی بین دو پرچم رقیب در تعداد و رنگ ستاره‌هاست:
ویژگیپرچم رسمی دولت (۱۹۸۰–حال)پرچم اپوزیسیون (استقلال ۱۹۱۸–۱۹۶۳)رنگ ستاره‌هاسبزقرمزتعداد ستاره‌هادوسهنماد اصلیاتحاد با مصر (UAR)مناطق اولیه سوریه / آزادیرنگ زمینهقرمز، سفید، سیاه (عباسیان، امویان، فاطمیان)سبز، سفید، سیاه (ترکیبی دیگر از میراث عربی)
رنگ سبز در پرچم رسمی بر هویت عربی-اسلامی فراگیر تأکید دارد، در حالی که رنگ قرمز در پرچم اپوزیسیون نماد خون ریخته شده برای آزادی و مقاومت است. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که پرچم‌ها نه تنها نمادهای تاریخی، بلکه بیانیه‌های سیاسی لحظه‌ای هستند.
۴.۲. پرچم به عنوان سند زنده تاریخ
پرچم سوریه نمونه‌ای عالی از یک سند زنده است که در آن هر تغییر سیاسی با یک تغییر بصری نشان داده شده است. از سلطه عثمانی تا آرمان‌گرایی پان‌عربیسم در دهه ۵۰، تا سوسیالیسم بعثی در دهه ۷۰، و در نهایت تا انشعاب فعلی بین حکومت مرکزی و نیروهای شورشی؛ هر پرچمی که بر فراز دمشق برافراشته شده، منعکس کننده قدرت غالب آن لحظه بوده است.
در نهایت، پرچم سوریه همچنان عنصری مرکزی در نزاع بر سر تعریف هویت و آینده سیاسی این کشور باقی مانده است. تا زمانی که دولت و اپوزیسیون بر سر تفسیر تاریخ و هویت ملی به توافق نرسند، این دو پرچم به نمایش دوگانگی هویتی ادامه خواهند داد. این پرچم، یادآور عظمت‌های گذشته و تفرقه شدید حال حاضر است.
نویسنده.آریان جوانبخت
